میدان اول مقام توبه
اَعوذُ بِاللهِ سَمیعِ العَلیم مِنَ الشِّیطانِ الرَجیم
بسم الله الرحمن الرحیم
اَلحَمدُ لِلّهِ الَّذی یُری آیاتَهِ اولیائَهُ فَتَعرِفونَها وَ صَلَواتَهُ علی سِیِدِالمُرسَلینَ محمدِ و آلهِ اَجمَعین.
در بحث ابتدائیه جلسه قبل، به عرض دوستان رساندیم که: انسان موجودی «کمال گرای» و حرکات، گزینش ها وتلاش ها بر مبنای همین «ذوق کمال گرائی» قرار دارد؛
منتها، این نکته را هم باید بپذیریم و به همهِ دوستان عزیز ابلاغ کنیم که:
انسان گاهی در گزینِش های خود اشتباه می کند و این باعث می شود تا از آن درجهِ کمالی که مورد نظرِش هست، دور بماند و این گزینِش ها هم مربوطِ به یک ساحت و یک بُعدِ از زندگی نبوده، ابعاد متنوعی را در بر می گیرند که ما، به دو سه مورد و محور اشاره می کنیم و بحث را می کشانیم روی اولین میدان از کتاب مستطابِ صد میدان خواجهِ انصار رحمته الله علیه.
گاه انسان درگزینش ارزشها و آرمانهای مورد نظر، دچار اشتباه می شود؛ لذا، متوجه می شویم که گاه:
به جای ارزشهای ماندگار و پاینده؛
به جای گزینِش اهدافِ ماندگار و پاینده؛ اهداف فناپذیر و ناپایدار را انتخاب می کند؛ به آرمانهای فناپذیر روی می آورد.
به جای اهداف و آرمانهای رشد دهنده؛ متأسفانه،گاه دچار اشتباه شده و آرمانهای از رشد بازدارنده را انتخاب می کند و بر می گزیند.
به جای ارزشها و آرمانهای اثبات کننده ای هویت و شخصیت؛ ارزشهایِ مادون را انتخاب می کند. به اهداف و آرمانهای مادون اکتفا می کند و به گزینش آنها دست می یازد.
و در یک کلیت:
به جای گزینِش ارزشهایِ خدائی و اهداف ربانی، ارزشها و آرمانهای عرشی؛ به انتخاب و گزینش آرمان ها و ارزش های فرشی می پردازد. این باعث می شود که از رشد بماند و از کمال عقب بیفتد. در همین رابطه می توانیم بگوئیم که: گاه در گزینِش روشها، اشتباه می کند.
روشها هم گاه روشهای، کارآمد هست ولی، دچار اشتباه می شود،
و، به جای روشهای کارآمد، روشهای ابطال کننده را بر می گزیند؛
به جای روشهای مثمر و ثمرزای، روشهای ثمر زدای را انتخاب می کند؛
به جای روشهای بخردانه و خرد محور، روشهای غفلت محور را انتخاب می کند؛
به جای روشهای پالایشگر و تصفیه کننده ای ابعاد و لایه های مختلف وجودی، روشهای آلاینده را و فاسد کننده را انتخاب می کند؛
همینطور در زمینهِ جهت گیری ها، هم گاه می بینیم:
جهت گیرِیش، جهت گیریِ ربانی نیست جهت گیریِ نفسانی هست؛ و این باعث می شود تا:
از رشد بماند؛
از ثمر دهی بماند؛
از رسیدنِ به اعتدال وجودی دور بیفتد؛ در همین سلسله مسائل زیاد هست.
در انتخاب روشها، اشتباه صورت می گیرد؛
در انتخاب ارزشها و اهداف، اشتباه صورت می گیرد؛
در انتخاب جهت گیریها و گزینشِ جهت گیریها، اشتباه صورت می گیرد؛
در انتخاب و گزینشِ ابزار، هم گاهی اشتباه صورت می گیرد؛ و این اشتباهات به دلیل اینکه:
انسان با فطرتِ خویش جنگیده نمی تواند و همیشه نمی تواند تا پایان کار خویش، بر فطرت حرکت کند.
بلکه، گاه متوجه می شود که باید باز گردد و با فطرت هماهنگ بشود.کار به جایی می رسد که، متوجه می شود؛ و این توجه و این بازگشت، همین را توبه می گویند.
توبه یعنی: بازگشتن، از خطا به ثواب؛
از زشتی، به زیبائی؛
از آلودگی، به پالودگی؛
از نفس، به رب؛
از فرش، به عرش؛ و لذاست که حضرت خواجه، بعد از آنیکه اولین منزل،که منزلِ توبه باشد، طراحیش می کند.
اولین کار، همانطوریکه در جلسهِ قبل آمد این هست که این را یک «محور الهی و وحیانی» می بخشد
و لذا، از آیهِ مبارکهِ: یا ایها الذین امنوا توبو الی الله توبته نصوها استفاده می کند به دلایلِ متعدد:
اول، اینکه آغاز را با حضرت دوست و کلام حضرت دوست و یادِ حضرت دوست می آغازد.
مخاطب را، متوجه کلام حضرت او می سازد.
مبنای روشش را، مبنای اهدافش را، مبنای ابزارِ رشدش را: «قرآن و وحی» قرار می دهد.
ذهنیت مخاطب را:
از برون، به درون می کشاند؛
از نفس، به رب می کشاند؛ قرآن را محوریت می بخشد تاکسی نتواند بر او خورده ای بگیرد، به خصوص از ناحیهِ آنهائیکه همیشه عیب جویی مورد توجه شان هست؛ به کمال صدق و مودت نگاه نمی کنند بلکه، عیب جوئی {را}وظیفهِ خودشان قرار می دهند و بر مبنای عیب جوئی حرکت می کنند.
به هر حال، چون آیه را محور قرار می دهد، تعریفی هم که از توبه به عمل می آورد مبتنی ست بر همین آیه و لذا می فرماید:
توبه بازگشتن است به خدای؛ و در جاهای دیگری، تعبیر دیگری دارد، توبه، بازگشتن است:
از همه چیز، به خدا؛
از خود، به خدا؛
از خلق، به خدا؛
از اقتصادِ غیر توحیدی، به اقتصاد توحیدی؛
از سیاستِ غیر توحیدی، به سیاستِ توحیدی؛
از اخلاقِ غیر توحیدی، به اخلاقِ توحیدی؛
از آرمانهای شیطانی، به آرمانهای الهی؛
از جهت گیریِ نفسانی، به جهت گیریِ ربانی؛
از روشهای غیر الهی، به روشهای کاملاً الهی؛ به این می گویند: توبه.
روح توبه توجه هست که در بحث های معارف گفته شده و به شکل مستوفایی هم، پیرامونِش بحث گردیده استو اینجا دوباره تذکرش نمی دهیم منتها باید بدانیم که از نظر خواجه علیه الرحمته بنای توبه، خانهِ توبه، محقق نخواهد شد،کرسیِ توبه بر پای نخواهد ایستاد، خیام توبه بر پای نخواهد ایستاد، مگر با سه ستون و سه رکن.
گاهی، انسان توبه می کند اما، خیال می کند که توبه اش کامل بوده. اگر بخواهیم حقیقتِ توبه را، و معیاری برای دریافت حقیقتِ توبه داشته باشیم باید متوجه این سه رکن باشیم.
اولین رکن، اولین پایه ای که عرش توبه و خیمهِ توبه بر آن قرار می گیرد «پشیمانی در دل» است.
اگر از اشتباهی که کرده بودیم، قلباً پشیمان بودیم، یک رکن از ارکانِ توبه تحقق پیدا کرده!
و دومینش، «پوزش خواهی به زبان» است.
پوزش خواهی را خواجه، درین جا به مفهوم وسیعِش گرفته که استغفار را هم شامل می شود.
اگر نسبت به خلق، انسان کاری اشتباه داشته و گزینشِ اشتباه کارانه داشته؛ باید از خلق پوزش بطلبد. و اگر نسبت به خدای تبارک و تعالی داشته باید از او پوزش بطلبد و تا با زبان پوزش نخواهد، رکن دومِ توبه محقق نخواهد شد.
اما، رکن سوم که از هر دو مهم تر است «بریدن از بدی و بدان» است.
آقا! توبه کرده ام!
چگونه توبه کرده ای؟
{1}آیا در دل واقعاً پشیمانی؟ و پشیمانی ات تا این جا هست که دیگر دنبال آن کار نروی؟
{2}دوباره دچار آن اشتباه نگردی؟ دوباره به آن گزینِش دست نیازی؟ یا نه؟ آیا به زبان معذرت خواستی؟
و سومینِش، آیا از بدی و بدان بریده ای؟ یا نه؟
اگر این سه رکن در تو و در جانت، شکوفا هست و حضور دارد، توبه کرده ای؛ و توبهِ تو، محقق شده است و اِلا از توبه خبری نیست.
در نظر خواجه، توبه اقسامی دارد و در صد میدان همانطوریکه در بحث پیشین گفتیم، هر میدان را به سه بخش و سه دسته تقسیم می کند. اینجا هم برای توبه اقسامی ذکر فرموده:
اولین، قسمِ از اقسام توبه «توبهِ مطیع» است.
انسان گاهی اطاعت امر می کند؛ نماز می خواند، روزه می گیرد، حج می رود، ذکات می دهد، توّلا دارد، تبرا هم دارد؛ خیلی خوب، این دیگه«دیگر» چه توبه ای باید بکند؟
خواجه می فرماید:
توبهِ مطیع «از بسیار دیدن طاعت» است.
نمازهای نافله اش را همیشه می خواند. هر سال مکه مشرف می شود. صدقات لازمه را می پردازد. روزه های مستحبی می گیرد؛ منتها، یک عیبی در کارش هست و اون اینکه، به جای اینکه:
به لطف هدایتِ حق نگاه کند و توجه کند، به کثرت طاعات خویش توجه می کند و این، یعنی: به جای اینکه: به حق بنگرد و وجه دلش، متوجه «وجه حق باشد» متوجه «وجه نفس» هست.
به جای اینکه: لطف الهی را ببیند. خدمت و طاعت خودش را می بیند. اینجا باید توبه کند؛ چرا؟
در گزینشِ ارزشها، اشتباه کرده، در گزینشِ وسیله ها، هم اشتباه کرده.
وسیلهِ نجات خودِ طاعت نیست، پذیرش است. اگر او پذیرفت، وسیلهِ نجات می شود.
ابزار نجات، شخص طاعت و خود امر طاعت نیست؛ قبول طاعت است. اینجا، این شخصی که مطیع هست به قبول نظر ندارد، به کثرت طاعت نظر دارد و باید توبه کند و این نشاندهندهِ این هست که شخص:
متوجه نفس خویش است، نهِ، متوجه رب خویش؛
متوجه کُنِش خویش است، نه متوجه کُنِش حق! باید توبه بکند.
خیلی خوب، بیدار میشه «می شود» و متوجه می شود که؛ این نگرش درست نبوده.
این مشاهدهِ کثرت طاعات:
خودش گناهی هست که بایستی از آن برگشت.
خودش خطائی هست که باید کنارش نهاد و از آن دور شد. دور می شود.
نشانه هایِ دور شدنِ واقعی از این توبه چه هست؟ خواجه، سه تا نشانه را اعلام می کند که اگرمطیع در برگشت دارای این سه نشانه بود و کُنِشِش از این سه نشانه برخوردار بود، توبه اِش توبهِ مطیعانه ای هست و اگر نبود فَلا.
نشانه های این توبه را می گوئیم. ولی، قبل بر آن شایسته است این نکته را تذکر دهیم که مطیع، خود را به کردار خود، ناجی می یابد. به دلیل همین که: به کثرت طاعت توجه دارد.
نشانه های شخص گناه کاریکه، مطیعانه خیال می کند، عمل می کند؛
یکی، این هست که: «خودش را به کردارِ خود، نجات یافته خیال می کند».
دوم
مقصران را، به چشم خاری و تخفیف می نگرد.
مقصر کی هست؟
آنهائیکه کوتاهی می کنند، نِه کوتاهی در واجبات و فرضیات، بلکه،«در مستحبات و در سنت ها»کوتاهی می کنند، مثلاً:
بنده همهِ نمازهای نافله ام را می خوانم، نمازهای مستحبی ام را می خوانم؛ ولی، می بینم یکی دیگر نمی خواند. وقتی نخواند، او را تحقیر می کنم و به چشم خاری می نگرم. چرا؟ باز همان حرف است که:
اولاً،خود را به طاعات خود و به کردار خود ناجی می یابم!
و دوم، اینکه: طاعت را وسیلهِ نجات می بینم؛ و ویژگیِ:
سوم این دسته این هست که:عیب کردار خویش را نمی جوید.
آنیکه به این درد گرفتار است و به این خطا گرفتار شده است که طاعت را بسیار می بیند، متوجه نیست که آیا این کارِ من عیبی هم دارد یا ندارد؟ نگاه می کند امر طاعت است، جَهَتم علی الظاهر الهی هست. از نظر غالب هم خطائی و نارسائی و نقصی و نواقصی ندارد؛ اما، متوجه نیست که: از نظر باطنی عیب مهمی و عمده ای او را فرا گرفته، علتی زشت، مرضی بد و فاسد کنندهِ این عمل و این نگرش را فرا گرفته و آن اینکه:
دیده از حق، برگرفته و به نفس افکنده؛
دیده از هدایت حق، برگرفته و به طاعت خود افکنده؛
* اگر بخواهد نشانه های اصلی را بیابد و متوجه باشد **که **متوجه بشود که آیا توبهِ من از آن علائم و آثارِ راستین، از آن ثمره های بارور و تعیین کننده برخوردار هست؟
باید در یک کلام:
ببیند نگرشش از یک طرف و کنشش از دیگر طرف،کاملاً بر خلاف آنچه گفتیم شده است یا نه؟
اگر شده بود توبه اش توبهِ کامله و اگر نشده بود، هر جا پایش می لنگید، از نظر توبه در لنگِش هست و بایستی به جایی خودش را برساند که شایستهِ توبهِ مطیع هست.
گونهِ دیگری از توبه، «توبهِ عاصی» هست.
انسان گاهی عصیانی ازِش (از او) سر می زند، خطائی سر می زند،گناهی سر می زند، بعد متوجه می شود که کاری اشتباه کرده، توبه می کند بر می گرده.
توبهِ عاصی از دیدگاهِ حضرت خواجه چیز دیگری ست. توبه نه تنها از دیدن زشتیِ و گوهر ناشایستی که عملش داشته، خواهد بود بلکه خواجه می گوید: توبهِ عاصی از اندک دیدنِ معصیت است.
* یک دروغی گفته، نوچ! ای بابا! مردم میگوید روزی ده بار دروغ می گویند. ما که یک بار گفتیم. یک بار به نامحرم نگاه کرده میگوید:
ای بابا! مردم هزار و یک کار می کنن (میکنند) ما که تازه یک نگاهی کردیم. یک بار سود خورده گرفتار ربا شده بعد میگه: بابا! ما که یک بار خوردیم. تمام عمر ما یک بار بوده. این نگاه نمیکنه که در برابر کی گناه کرده؟ در برابر حکم چه کسی ایستاده؟ خودِش را در صف بندی با چه موجودی قرار داده؟ از یک طرف آن.
از دیگر طرف: نگاه نمیکند که:
بر خودِش چه ستمی کرده؛
بر هویتِش چه پلشتی هائی تحمیل کرده؛
بر صورت انسانی خودِش چه ناروائیهایی تحمیل کرده؛ بلکه به عدد و به مقدار نگاه می کند و این بایستی توبه بکند.
تو نگاه کن که: بر خود چه روا داشتی؟ از خود چه دریغ کردی؟ بر خود چه ستمی روا داشتی؟
اینجا، نشانه های کسیکه گرفتار این زمینه شده، باز از نظر خواجه سه تا هست، سه مورد هست.
چون عصیان خودِش را اندک می بینه، خود را مستحق آمرزیدن خیال می کند. چون دیگرها ده بار انجام دادن (دادند) من که یک بار انجام دادم، پس، من استحقاق دارم که عفو بشوم. نعوذ بالله، برای خدا تکلیف تعیین می کنه (می کند).
تو این استحقاق را از کجا داری؟ حتی همین بیداری را که پیدا کرده ای و میخواهی توبه بکنی، این بر مبنای لطف هدایت او بوده است. بدبخت! تو چگونه خود را مستحق می بینی؟ استحقاق معنا نداره در اینجا . گناه کردی در برابر حضرت او با آن عظمت، بعد گناهت را کم می بینی؟
1 ـ بعد خودِته (خودت را) مستحق آمرزش می بینی؟
2 ـ نعوذ بالله، برای او هم تعیین و تکلیف می کنی. یک دین تازه ای از خود میتراشی در برابر حکم او؟
و دوم
اگر در جنبه های مختلف زندگی و محورهای مختلف حیاتی، دچار همین گناه چه ها، به خیال خودش میشه (می شود) زیاد دغدغه پیدا نمی کنه، دغدغهِ خاطر ندارد و به قول خواجه:
بر اسرار بر گناه آرام است. آرام می گیرد. این دغدغه نداره، میگه: بابا! یک گناه اینجا کردم، یکی اونجا کردم، یکی اونجا کردم، اگی اینها را روی هم بریزیم که اوه! خودِش می شود یک کوه دماوند. چون، متوجه اندک بودن عصیان هست، به نوعی «آرامش اعتیاد آور و ذلت وار » دست پیدا می کند. هر کس گرفتارش شد از این دسته {هست}
و سومین
در برابر سومین نشانهِ مورد قبل: با بدان، با گناهکاران، با عاصیان، با کسانیکه عصیانِ خودشان را اندک می بینند، «الفت داشتن» در حالی که واجب است و فرض است که: انسان از بدان ببرد. این نه تنها نمی برّد بلکه، الفت هم دارد و با آنها با الفت زندگی می کند گویا اینکه: گناهِ آنها را هم اندک می یابد؛ و گویا اینکه:
آنها را نیز مستحق غفران می یابد.
و سومین، گونهِ از توبه، توبهِ عارف است.
پیامبران هم توبه دارند، معصومین هم توبه دارند منتها،چون، بحث ما بر محور نگرش های خواجه دور می زند از آنها می گذریم و به آن چیزی می پردازیم که خود خواجه مورد توجهِش بوده. توبهِ عارف.
عرفاء و بزرگان از اهل معرفت نیز،گاهی دچار اشتباه می شوند و عارف نیز با همهِ عظمت چون معصوم نیست،گاهی دچار اشتباه می شود و توبه اش از نصیان منت است.
گاهی که دچار نصیان منن الهی شد؛
گاهی که منت های حق تعالی را از یاد برد؛
گاهی که جود و کرم و لطف و عطائش را از یاد برد؛
گاهی که رحمت رحیمیه و زمینه های مربوط به رحمت رحیمیه را از یاد برد؛ توبه می کند.
و نشانه های این قسم از توبه،کسی که گرفتارش می شود، عارفی که گرفتارش می شود این است که:
خودش را بزرگ می بیند؛ یعنی:
چشم احتقار از خود بر گرفتن. خودش را دیگه حقیر نمی بیند. یک عارف می بیند. یک بزرگ می بیند. نمی داند که:
این بزرگی را از کجا آوردی؟
وسایلش را کِی برای تو داد؟
روشِ به چنگ آوردنِش را از کِی آموختی؟
دروازه های رسیدنِش را کِی برویت گشود؟
چه کسی به تو نیرو و توان داد تا به این مرحلهِ از کمال و عرفان و معرفت دست پیدا کنی؟ اینها یادش می رود.
مِنن الهی را بزرگ نمی بیند؛
لطف الهی را بزرگ نمی بیند؛
هدایت الهی را بزرگ نمی بیند؛ خود را بزرگ می بیند. چشم احتقار و حقارت و کوچکی از خود بر می گیرد، به نوعی بزرگ بینی دچار می شود، خوب لازمه اش این هست که توبه بکند. چون، خوب اگر بنگرد این عارف یا عارف نما، متوجه خواهد شد که آنچه دارد از برکاتِ وجود دیگری و دیگرانی ست نه، از خودش.
و دومین، نشانه اینکه:
حالی که برایش دست می دهد، حال باطنی که دست می دهد، این حالِ خودش را خیلی ارزش قایل می شود و قیمت می گذارد در حالی که در عین غفلت است؛ و حال، حالِ غافلانه ای هست. این حال غافلانه را، ارزش مند می یابد، دیگر این عارف نیست. عارفی که حالِ خودش را هنوز درک نکرده. عارف، عارفی که نمی داند در حالی هست که:
از حق به نحو بسیار… ظریفی دور افتاده؛ اما! متوجه نیست و بر مبنای همین دور افتادگی، حالی پیدا کرده است. باز هم متوجهش نیست، بر مبنای خیالات نفسانی عمل می کند نه بر مبنای دیده وریِ ربانی و الهی.
حال خودش را با چشم الهی نمی نگرد، با دید نفسانی می نگرد.
دیدِش این طرفی هست، نه آن طرفی؛ خوب این شایستهِ توبه هست باید توبه بکند .
و سومی، از آشنائی و از شادیِ آشنائی، فرو ایستادن.
هر چه انسان به حق نزدیک تر بشه «بشود »و هر چه آشنائیش، با اسماء و افعال و صفات الهی بیشتر بشه «بشود»؛
هر چه آشنائیش، با مجالیِ صفات و اسماء بیشتر بشه «بشود»
هر چه آشنائیش با مظاهر اسماء و صفات بیشتر بگرده؛
هر چه آشنائیش، با آثار وجودیِ حضرت حق، آثار افعالی و صفاتی و اسمائی اش، بیشتر بگرده؛
نشاط و شادیِ قدسی اش بیشتر می گرده؛ و این عارفی که به این درد گرفتار شده، و نعمت حق را و مِنن حق را، از یاد برده متوجه این نکات نیست، وقتی متوجه این نکات نیست:
از مدارج عالی آن نشاط قدسی، دور می ماند؛
از تپش و تلاش و دویدن برای رسیدن به آن مقام که مقامِ قرب هست و مقام آشنائی هست و بعد مقام دوستی را در پی دارد، دور می مانه «می ماند»؛ و وقتی دور ماند شایسته هست که توبه بکند.
لذا، در یک کُل و در یک جمع بندی:
گاه، انسان دچار بزرگ بینیِ طاعات خود میشه «می شود»، باید توبه بکنه «بکند»؛
گاه دچار کوچک بینیِ عصیانهای خود می شود، باید توبه بکند؛
گاه در کُل، حتی خیالاتی به او دست می دهد و خود را در مقام عرفاء می یابد، ولی منن حق را فراموش می کند، باید توبه بکند.
بر مبنای آنچه آمد اگر از همهِ اینهاکه جنبهِ نفسانی دارد و اثبات کنندهِ انانیت شخص هست و حضور انانیت اِش و حاکمیتِ انانیت اِش، به همهِ اینها پشت کرد و به حضرت دوست روی آورد، به قول خواجه:
بازگشتنِش از همه چیز به خدای، تحقق پیدا خواهد کرد و اِلا از توبه: چه توبهِ عاصی باشد، چه توبهِ مطیع باشد و چه توبهِ عارف، خبری نخواهد بود.
بار، پروردگارا! تو را به جان عارف ترینِ عارفانت و محبوب ترینِ محبوبانت! توفیق توبهِ نصوح وکامل مان عنایت بفرما!
وسلام علیکم و علینا و علی عباد الله الصالحین
بر خاتم انبیا محمد صلوات .
حضار جلسه:الهم صل علی محمد وآل محمد.